Een uniek militair erfgoed

In het tot circa 1900 moeilijk begaanbare gebied van de Peel, legde het Nederlandse leger in 1939-1940 een deel van de Peel-Raamstelling aan. Dit was een verdedigingslinie bedoeld om een Duitse opmars via Noord-Brabant richting België en Frankrijk af te remmen. De linie liep ver buiten de zogeheten Vesting Holland en maakte gebruik van zowel natuurlijke barrières (zoals kanalen en veengebieden) als militaire bouwwerken.

Kazematten in Nederweert

In de gemeente Nederweert werd een bijzonder divers aantal kazematten gebouwd. Langs de Zuid-Willemsvaart bevinden zich de meeste, met op sommige plekken extra kazematten op circa 500 meter daarachter, bedoeld voor verrassingsvuur bij een vijandelijke doorbraak.

In totaal omvat de linie in Nederweert:

• 5 S-kazematten
• 2 B-kazematten
• 5 Peeldivisiekazematten
• 1 Rivierkazemat

Daarnaast zijn er:

• 2 schuttersputjes
• Een extra duiker onder het kanaal Wessem-Nederweert
• Een vergrote overlaat bij Sluis 15

Met deze verscheidenheid heeft Nederweert de grootste diversiteit aan kazematten van alle gemeenten langs de Peel-Raamstelling.

Gebruik van het landschap

De linie in Nederweert maakt gebruik van het natuurlijke reliëf en bestaande waterwegen: de Grote Peel, de Zuid-Willemsvaart, het Kanaal Wessem-Nederweert en de Noordervaart. Bij de Noordervaart stonden ooit versterkingen en aspergeversperringen, maar deze zijn inmiddels verwijderd.

In andere delen, zoals bij Venray, was de linie versterkt met een aaneengesloten anti-tankgracht van 40 kilometer, waarvan het Defensiekanaal bij Venray deel uitmaakte. Op strategische plekken kon de waterstand hierin worden verhoogd met betonnen stuwen en verdeelwerken. Langs de westelijke oever bevond zich een wal met kazematten voor frontaal en flankerend vuur.

Oorlogshandelingen en veranderingen

In mei 1940 vonden in Nederweert nauwelijks gevechten plaats. In 1944, tijdens de bevrijding, werd er echter fel gevochten in het Peelgebied, vooral rond het Defensiekanaal bij IJsselstein. Sporen daarvan zijn op sommige kazematten nog zichtbaar. Ook latere schade, door beschietingen of pogingen tot sloop, heeft zijn sporen nagelaten. Bij de aanleg van een inspectiepad is plaatselijk de wal langs het kanaal afgegraven.

Opvallend is dat in Nederweert relatief veel “achterhoede-kazematten” (traditore kazematten) bewaard zijn gebleven. Ze vielen na de oorlog vaak niet op, mede doordat ze in gebruik werden genomen als schuurtje, rommelhok of tuinhuisje. De dakjes met pannen en hun ligging in het bebouwde gebied droegen bij aan hun behoud.

Naoorlogse ingrepen

Na 1940 zijn veel bruggen over het kanaal vervangen door betonnen exemplaren, en op sommige plekken wordt het kanaal via duikers onder wegen geleid. De grootste aantasting van de stelling vond plaats door de aanleg van de luchtmachtbasis De Peel, waarbij een deel van het kanaal werd gedempt en de linie werd onderbroken. Ook woningbouw en industrie, met name in Weert en Nederweert, leidden tot sloop van kazematten.

Toch is het overgrote deel van de stelling, dankzij de ligging in het buitengebied, goed tot zeer goed bewaard gebleven. De linie geeft nog altijd een duidelijk beeld van hoe een Nederlandse verdedigingslinie uit de jaren '30 eruitzag.

De kazematten nader bekeken

S-kazemat

De meest voorkomende kazemat in Nederweert. Deze betonnen “stekelvarkens” of “spinnekoppen” werden gebouwd vanaf april 1939 en zijn herkenbaar aan hun drie schietgaten voor lichte mitrailleurs. Ze boden 190 graden vuurdekking en zijn vooral terug te vinden langs de Zuid-Willemsvaart, ten noorden van het kanalenknooppunt. Veel van deze kazematten zijn goed bewaard gebleven dankzij hun geïsoleerde ligging in het talud van het kanaal.

B-kazemat

Een sterker en duurder alternatief voor de S-kazemat, met 1,20 meter dikke frontdekking en een zware betonnen ‘neus’ ter bescherming van het schietgat. In Nederweert staan er nog twee ten zuiden van het kanalenknooppunt, aan de andere zijde van de Rijksweg. Deze kazematten zijn zeldzamer, mede doordat ze vaak zijn verwijderd vanwege ruimtelijke ontwikkeling.

Peeldivisiekazemat

Afwijkend van de officiële standaard: deze kazematten zijn provisorisch gebouwd door de Peeldivisie in 1937, vaak met lokale aannemers en beperkt budget. Er zijn vier types:

P1: Klein, ongewapend beton, drie schietgaten. Eén exemplaar in Nederweert.

P2: Nog kleiner, bedoeld voor geweerschutters. Niet aanwezig in Nederweert.

P3: Groter, plat dak, geïnspireerd op het officiële VIS-voorschrift. Alleen aanwezig in Weert.

P4: Grote, geschakelde kazematten met mogelijk een commandofunctie. Vier exemplaren bevinden zich in Nederweert, verdekt opgesteld in een achterhoedestelling.

Rivierkazemat

Slechts gebouwd op strategische locaties langs rivieren. In Nederweert staat nog één van de oorspronkelijk vijf Limburgse rivierkazematten, gebouwd in 1936. Ze waren modern uitgerust (met twee zware mitrailleurs en een licht kanon), maar moeilijk te camoufleren. Deze kazemat is bijzonder vanwege zijn zeldzaamheid en ontwikkeling volgens het Vis-inrichtingenboekje.

Overige bouwwerken

Behalve kazematten bevat de linie in Nederweert:

Twee waterbouwkundige werken: een duiker en een vergrote overlaat, die de waterstand op peil hielden om het gebied onder water te kunnen zetten (inundatie).

Twee betonnen schuttersputjes langs Rijksweg-Noord: kleine opstellingen voor individuele soldaten.

De Peel-Raamstelling in Nederweert is van groot historisch belang. Niet alleen vanwege het aantal en de diversiteit aan kazematten, maar ook door het relatief goede behoud ervan. De combinatie van militaire bouwwerken, natuurlijke barrières en waterwerken maakt deze verdedigingslinie tot een waardevol voorbeeld van Nederlandse militaire strategie uit de jaren dertig.